عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای، حضور فعال در اجلاس اکو، انعقاد قراردادهای گازی و ترانزیتی با کشورهای منطقه و حضور در اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر و به تازگی شرکت در ششمین اجلاس سیکا در قزاقستان با حضور سران یازده کشور آسیا از جمله اقدام‌های دولت در همین راستا بوده است. از سوی دیگر، آنچه ارتباط ایران با دنیای شرق را با اهمیت می‌کند، قرار داشتن کشورهای مؤثر و بازیگران مهم منطقه‌ای در بلوک تحریم‌شوندگان هستند. بدین ترتیب، کارشناسان اقتصاد بین‌الملل معتقدند تشکیل اتحادیه‌های اقتصادی میان این کشورها و بهره‌مندی از ظرفیت‌های هر یک از آن‌ها در راستای کاهش اثرات تحریم، می‌تواند از یک‌سو نیازهای متقابل اقتصادیشان را تأمین کرده و از سوی دیگر راهبردی فعال در برابر سیاست تحریم باشد و همچنین کشورها در قالب اتحادیه از توانایی مضاعفی در برابر اقدام‌های تحریمی برخوردار شوند.
اصغر ابراهیمی اصل، معاون اسبق وزیر نفت چندی پیش در نشست دیپلماسی اقتصادی آسیامحور گفته بود: «با توجه به ناکامی‌های ایالات متحده در سالیان اخیر و همزمان خیزش قدرت‌های نوظهور آسیایی، بر این باور هستیم که رویکرد دولت‌های یازدهم و دوازدهم درخصوص غرب، فرصت‌سوزی و اشتباهی راهبردی بود که باید با بهره‌برداری از ظرفیت‌های داخلی کشور و توسعه همه‌جانبه مناسبات با قدرت‌های نوظهور در چارچوب راهبرد نگاه به شرق جایگزین شود. همچنین راهبرد نگاه به شرق تنها محدود به چین نیست، بلکه تعامل با کشورهایی همچون روسیه به‌خصوص در زمینه همکاری برای تأمین انرژی جهانی و یا دیگر کشورهای عضو بریکس، می‌تواند از اولویت‌های ایران در راستای پیشبرد این راهبرد باشد».

عضویت دائم در سازمان شانگهای؛ مصداق بارز شرق‌محوری دولت
بر همین اساس، مصطفی سلیمی مفرد، کارشناس تجارت خارجی در گفت‌وگو با قدس اظهار کرد: تقریباً از ابتدای روی کار آمدن دولت سیزدهم تغییر رویکردی در زمینه روابط اقتصادی و تجاری ایران شکل گرفته است. البته فضای رسانه‌ای این تغییر رویکرد از دو سال پیش ایجاد شد و آن‌هم نگاه به شرق و ظرفیت‌های اقتصادی آن بود. باتوجه به اختلافاتی که بین ایران و غرب بر سر پرونده هسته‌ای بود، عملاً امکان هر نوع روابط اقتصادی و تجاری به بن بست رسید و همین موجب شد تا رویکرد شرق‌گرایی در دستور کار دستگاه دیپلماسی اقتصادی ایران قرار گیرد. شرق‌گرایی با رویکرد دولت سیزدهم همخوانی داشت و در این دوران با شدت بیشتری دنبال شد، چنان‌که مصداق بارز آن را می‌توان در تلاش‌ها و پیگیری‌های مستمری که برای عضویت کشورمان در سازمان شانگهای شکل گرفت مشاهده کنیم.
سلیمی‌مفرد همچنین افزود: سازمان شانگهای ابتدا با رویکردی کاملاً سیاسی و امنیتی شکل گرفت، اما براساس تغییرات ژئوپلیتیکی که در دهه‌های اخیر در دنیا به وجود آمد، این سازمان دارای جنبه‌ها و کارکردهای اقتصادی شد و بازیگران فعال آن چین، روسیه و هند بودند. بدین‌ترتیب با به نتیجه نرسیدن برجام، اولویت و اهتمام ایران برای عضویت در این سازمان افزایش یافت. سازمان همکاری شانگهای ظرفیت‌های گسترده‌ای دارد اما تاکنون روابط اقتصادی و تجاری خود را بالفعل نکرده است. با این حال در سال‌های اخیر با ابتکار چین تلاش شده روابط اقتصادی بین کشورهای عضو گسترش یابد. بالطبع در چنین شرایطی ایران می‌تواند از این ظرفیت بهره ببرد. مورد دیگر پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. اتحادیه اوراسیا دارای ظرفیت اقتصادی فراوانی است که با محوریت و ابتکار روسیه شکل گرفته و کشورمان در چند ماه اخیر تلاش کرده تا عضویت خود را در آنجا همانند سازمان شانگهای دائمی کرده و از ظرفیت اقتصادی و ژئواکونومیکی آن بهره ببرد.
این کارشناس اندیشکده اقتصاد مقاومتی گفت: یکی از مسائل مهمی که در تجارت مطرح است، تبادلات پولی و بانکی کشورهاست. اگر شما بخواهید با هر کشوری روابط اقتصادی برقرار کنید، باید توانایی مبادله تجاری داشته باشید و دریافت‌های بانکی را با سرعت انجام دهید. در سال‌های گذشته شاهد بودیم نفت ایران به کشورهایی مانند کره جنوبی، عراق و چین فروخته شد اما نتوانستیم درآمد آن را دریافت کنیم. اینکه شما بتوانید هم به لحاظ سیاسی و هم از جنبه اقتصادی طرف مقابل را اقناع کنید تا سیستم پولی و بانکی خود را از طریق دور زدن تحریم‌ها پاسخگوی نیازهای شما کند، اقدام بسیار مهمی است. در ماه‌های اخیر شاهدیم با رویکردی که روسیه در نظر داشته و همچنین باتوجه به تحریم‌هایی که آمریکا و اتحادیه اروپا بر این کشور اعمال کرده، نوعی نگاه به شرق بر آن حاکم شده است.

ابتکار دولت برای ارتباط شبکه شتاب ایران با سامانه میر روسیه
سلیمی‌فرد تصریح کرد: کشورهای تحت تحریم برای کاهش فشارها تلاش می‌کنند روابط پولی و بانکی خود را با کشورهایی که از نظر سیاسی و اقتصادی شریک راهبردی محسوب می‌شوند، تقویت کنند. چین، ایران و هند کشورهایی هستند که در این زمینه اولویت دارند، بنابراین بدون شک تبادلات پولی و بانکی بین این کشورها زمینه افزایش تجارت و روابط اقتصادی را فراهم خواهد کرد. البته ما پیش از تحریم‌ها و حتی پس از آن هم با بسیاری از این کشورها روابط اقتصادی داشتیم، اما مشکل عمده این بود که نمی‌توانستیم پول فروش کالاها و انرژی را دریافت کنیم. در حال حاضر دولت ابتکار به خرج داده و تلاش می‌کند سیستم پولی و بانکی کشور یا همان شبکه شتاب ایران را با سیستم پرداخت داخلی روسیه یا همان سامانه میر مرتبط کند. در واقع سامانه میر با بیش از ۱۵ کشور ارتباط دارد و بالطبع اتصال به آن می‌تواند تسهیل‌کننده روابط پولی و بانکی ایران با کشور روسیه یا حتی دیگر کشورهای عضو سامانه همانند ترکیه، چین و هند باشد.
وی معتقد است: متأسفانه در دولت گذشته از ظرفیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی کشور غفلت شد و همین موجب شد ایران از ابرپروژه چین که همانا احیای جاده ابریشم است عقب بماند و نتواند از ظرفیت‌های آن بهره ببرد و در این طرح بلندمدت نقش فعال داشته باشد. از طرفی چینی‌ها هم نمی‌توانستند چندان منتظر ایران بمانند و درصدد بودند طرحشان را با سرعت زیادی پیاده‌سازی کنند. با این‌حال در دولت جدید برای پیوستن به سازمان‌هایی مانند شانگهای و اوراسیا تلاش‌هایی شده تا بتوان از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی کشور که نقش ترانزیتی را برای ایران فعال می‌کند، بهره برد. ترانزیت، درآمد ارزی را برای کشور به دنبال خواهد داشت و از سوی دیگر بسترهای روابط تجاری را تسهیل می‌کند. بنابراین پیش‌بینی می‌شود فعالیت ایران در قالب سازمان‌هایی مثل اوراسیا و شانگهای بتواند این ویژگی بالقوه را به بالفعل تبدیل کند.
این کارشناس اقتصاد بین‌الملل گفت: ما جزو معدود کشورهایی هستیم که به نوعی شرق را به غرب متصل می‌کند. علاوه بر این، ایران از شمال و جنوب خود به دریا متصل است، این در حالی است که بسیاری از همسایگان ما مفری برای صادرات و واردات خودشان ندارند و اگر ��م داشته باشند بی‌شک مسیر بهینه و کم‌هزینه برای آنان عبور از ایران خواهد بود. سیاست‌گذاران اقتصادی باید به این ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ایران توجه داشته باشند و با افزایش تعاملات تجاری بتوانند نیازهای اقتصادی و تجاری را برطرف کنند و نوعی درآمد ترانزیتی به ارمغان بیاورند.

خبرنگار: مینا افرازه